Ճանաչողական և բովանդակալից տուրեր Հայաստանի տարբեր ուղղություններով

Ուղղություն 1 - Երևան–Գորիս-Խնձորեսկ-Երևան

Գորիսը քաղաք է Սյունիքի մարզում, մոտ 240 կմ հեռավորության վրա Երևան մայրաքաղաքից և 70 կմ՝ մարզկենտրոն Կապանից։ Գտնվում է Վարարակն գետի (Որոտանի վտակ) ափին։

Գորիսը հիմնադրվել է 1870 թ.-ին՝ որպես Ելիզավետպոլ նահանգի Զանգեզուր գավառի կենտրոն։ Քաղաքի կոչում է ստացել 1885 թ. Ռուսական Կայսրության կողմից։ Ունի 24 գյուղ։

Քաղաքը գտնվում է ստրատեգիկ կարևորագույն Երևան –Ստեփանակերտ ճանապարհի վրա։

Քաղաքի արևելյան մասում է գտնվում Հին Գորիսը (Կյորես) կամ Գորիս գյուղը, որն իրենից ներկայացնում է քարանձավային բնակավայրերի մի ամբողջ շարք։ Ներկայիս բուն քաղաքի տեղում մինչև 1870-ական թվականները եղել է անբնակ տարածք։ Արևելյան մասում է գտնվում քաղաքի խորհրդանիշ համարվող բլուրը, որը տեղացիներն անվանում են Լաստի Խութ։

Խորը ձորի լանջերին, ուշագրավ ժայռերի գրկում է գտնվում մի հսկայական ժայռափոր բնակավայր: Անբացատրելի է այն տպավորությունը, երբ նայում ես Խնձորեսկի անմատչելի ժայռերի վրա գտնվող քարայրներին:

Քարանձավային քաղաքը ձգվում է մոտ 3 կմ: Գյուղն ունեցել է 3000 տուն և մոտ 15 000 բնակչություն: Գյուղի տները մեծ մասամբ ժայռերի մեջ են փորված: Այստեղ եղել է 2 եկեղեցի և 3 դպրոց, ինչը խոսում է ոչ միայն մեծ բնակչության, այլ նաև բուռն մշակութային և հոգևոր կյանքի առկայության մասին: Ձորի մեջ է գտնվում նաև հայ մեծ զորավար` Մխիթար Սպարապետի գերեզմանը: Խնձորեսկի մասին ամենահին գրավոր հիշատակությունը պատկանում է 13-րդ դարի Սյունյաց պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանին:

Կիրճի երկու ափերը միանում են միմյանց երկար կամրջով, որը կառուցվել է 2012թ.-ին: Այն ունի 160 մ երկարություն և 63 մ բարձրություն:

Ուղղություն 2 - Երևան-Ուխտասար-Զորաց քարեր-ՏաԹև-Երևան

Ուխտասարում երկնքին ու Աստծուն մոտ այս լեռներում մարդը բնակություն է հաստատել դեռևս հնադարյան ժամանակներից: Այդ են վկայում Ուխտասարում ծովի մակերևույթից մոտ 3000-3300մ բարձրության վրա պահպանված ժայռապատկերները, որոնք  թվագրվում են մ.թ. ա. 5-2-րդ հազարամյակներին: Ժայռարվեստի հուշարձաններում պատկերված է Հայաստանի ֆաունայի ողջ հարստությունը` վերարտադրված են ժամանակի կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչների` բեզոարյան ուղղաեղջուր և գալարուն եղջուրներով այծի, մուֆլոնի, արջի, հովազի և այլ կենդանիների պատկերներ: Շատ են նետ ու աղեղով, տեգով, նիզակով, վահանով, լայնալիճ վահանով զինված որսորդների պատկերները: Ժայռապատկերներից մի քանիսը, հետաքրքրվողներին հասանելի դարձնելու նպատակով, բերվել են  քաղաք և ցուցադրվում են բաց երկնքի տակ` քարադարանում:

Սյունիքի մարզում, Սիսիան քաղաքի մոտակայքում է գտնվում աշխարհի հնագույն մեգալիթյան կոթողային համալիրներից մեկը` Զորաց Քարերը (Քարահունջ): Դեռ հեռվից նկատելի են հարթավայրում տեղադրված կարմրավուն հսկայական մոնոլիտների շարքերը, որոնք ձգվում են հարավից հյուսիս, իսկ այդ շարքերով սահմանափակված տարածքի ներսում կազմում են ճշգրիտ շրջանագիծ: 

Տաթևի վանքը միջնադարյան վանական համալիր է Սիսիան քաղաքից 35 կմ հարավ, Տաթև գյուղի մոտ։Հիմնադրվել է IV դ., գլխավոր եկեղեցին` 906 թ.։ Տաթևի վանքը (Ս.Եվստաթեոս առաքյալի ուխտ) եղել է հոգևոր-մշակութային կենտրոն, խոշոր վանական կալվածատիրական հաստատություն Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգի Ծղուկք գավառում (այժմ` Սյունիքի մարզի Տաթև գյուղում)։ Հիմնադրվել է IVդ., V-VIIIդդ. եղել է դպրության առաջնակարգ կենտրոն, VIIIդ. վերջից՝ Սյունյաց եպիսկոպոսության աթոռանիստը։ Կառուցապատվել է աստիճանաբար, հիմնականում՝ IXդ. վերջին - Xդ. սկզբին և XVII-XVIIIդդ.։Տաթևի եպիսկոպոսությունն ունեցել է 47 սեփական գյուղ, 677 գյուղից ստացել տասանորդ։ Տաթևի վանքի դիմաց, դեպի հարավ, ձորի մյուս կողմում գտնվում է պատմական Տամալեք գյուղի Ս.Աստվածածին եկեղեցին (կառուցել է վանահայր Հակոբ եպիսկոպոսը, Xդ. կեսերին)։ Արևելյան պատի մոտ կանգուն է XIIIդ. խաչքար, Հովհաննես քահանայի արձանագրությամբ:

Ուղղություն 3 - Երևան-Ջերմուկի սրբ. Գայանե եկեղեցի-Կեչուտի ջրամբար-Տաք ջրեր-Երևան

Ս. Գայանե կույսի անունը կրող Ս. Գայանե եկեղեցին գտնվում է Վայոց Ձորի մարզի Ջերմուկ քաղաքում: Կառուցվել է 2007 թ.՝ բարերարությամբ Աշոտ Արսենյանի և օծվել է 2007 թ. նոյեմբերի 17-ին՝ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի ձեռամբ: Եկեղեցու ներսում՝ արևմտյան դռան վերևում, գրված է կառուցման մասին արձանագրությունը.«Ի Հայրապետութեան Տ.Տ. Գարեգնի Բ եւ յառաջնորդութեան Տ. Աբրահամայ եպս-ի կառուցաւ զեկեղեցիս Ս. Գայանեայ բարերարութեամբ Աշոտ Արսենեանի ի թիվ 2007 ճարտարապետ Սամվել Աղաջանեան» : Եկեղեցին ներսից զարդարված է վեց մեծ սրբապատկերներով, որոնց վրա պատկերված են Քրիստոսի խաչելության, հայոց դարձի, Ս. Աստվածածնի և Ս. Գայանե կույսի նկարները: Գմբեթի կաթողիկեի ու չորս սյուների միջև պատկերված են չորս ավետարանիչների որմնանկարները, իսկ գմբեթի մեջ գրված է. «Փառք Քեզ Տեր Աստված մեր, որ լսեցիր մեր Աղոթքը» :

Կեչուտ գյուղը զբաղեցնում է 3414 հա մակերես, իսկ բնակչության առկա թիվը` 967: Գտնվում է Ջերմուկի վարչական համայնքի մեջ: Վայքից գտնվում է մոտ 30 կմ հյուսիս- արևելք, ընկած է Եղեգաձոր-Ջերմուկ միջպետական ճանապարհի վրա: Գտնվում է Զանգեզուրի լեռնաշղթայի հյուսիսում, ծովի մակարդակից մոտ 2000 մ բարձրության վրա: Գյուղից քիչ հեռու ընկած Կեչուտի ջրամբարը, որից սկիզբ է առնում Արփա-Սևան ջրատար թունելը,որի կառուցումը սկսվել է 1963 թ-ին: 2004 թ-ին շահագործման է ենթարկվել Որոտան-  Արփա ջրատարը, որը Որոտանի ջրերի մի մասը տեղափոխում է Կեչուտի ջրամբար և այնտեղից տեղափոխվում դեպի Սևանա լիճ` լճի մակարդակը բարձրացնելու համար:

Ուղղություն 4 - Երևան-Բյուրական-Ամբերդ-Քարի լիճ-Երևան

Բյուրականը գյուղ է  Արագածոտնի մարզի Աշտարակ տարածաշրջանի Բյուրական համայնքում։ Բյուրականը նաև ճանաչված է եղել որպես Պիրտական, Փիրական։ Բյուրականում է գտնվում Ս. Հովհաննես եկեղեցին, իսկ մոտակայքում է 7-րդ դարում կերտված Արտավազիկ եկեղեցին։ Բյուրականում է գտնվում նաւև աստղադիտարանը:

Ամբերդը միջնադարյան բերդաքաղաք և ամրոց էր։ Կառուցվել է (X դար) պատմական Արագածոտն գավառում` Բյուրական գյուղից 7 կմ հյուսիս` (Արագած լեռան հարավային լանջին) Արքաշեն և Ամբերդ գետերի միացման տեղում` եռանկյունաձև հրվանդանին, 2 300 մ բարձրության վրա։ Պահպանվել են Ամբերդի դղյակի ավերակները, բերդապարիսպը, եկեղեցին, բաղնիքը և մի քանի այլ կառույցների մնացորդներ։ Բերդն ունեցել է անկանոն եռանկյունու ձև։ Խոցելի հատվածներում եղել են բուրգերով ամրացված պարիսպներ։ Ամբերդի եկեղեցին կառուցել է Վահրամ Պահլավունին 1026թ-ին։ Առաջին եկեղեցիներից է, որոնք խաչթևերի չորս անկյուններում ունեն կրկնահարկ ավանդատներ։ Եկեղեցին ունի մի քանի արձանագրություններ, որոնցից մեկը` կառուցման վերաբերյալ (ներսում, հյուսիսային պատի վրա)։ Ամբերդ բերդաքաղաքի տարածքի առաջին պեղումները կատարել է ակադեմիկոս Հ. Օրբելին` 1936 թ.:

Քարի լիճը գտնվում է Արագածոտնի մարզի՝ Արագած լեռան վրա: Այն առաջացել է սառցե գոյակցություններից և երկարատև շրջապատված է լինում ձյունով: Լճի բացարձակ բարձրությունը` 3207մ, հայելու մակերեսը` 0,12ք.կմ, խորությունը` 9մ: 

Ուղղություն 5 - Երևան-Քոբայր-Ախթալա-Երևան

Քոբայրի վանք կամ Քոբայրավանք, վանք Լոռու մարզում, Քոբայր գյուղի մոտ, Քոբեր երկաթուղային կայարանից արևմուտք, Դեբեդ գետի ձորալանջին, բարձրադիր ու դժվարամատչելի վայրում։ Կառուցվել է 1171թ Բագրատունի հարստության Կյուրիկյան ճյուղի իշխաննների կողմից։ Հանդիսացել է միջնադարի կարևոր հայ գրչօջախներից և մշակութային կենտրոններից մեկը, Քոբայրը հռչակված է իր բարձրարվեստ որմնանկարներով, որոնք զարդարում են նրա 4 շինությունները՝ մեծ եկեղեցին, մատուռ-ավանդատունը, սյունասրահը և զանգակատան տապանատունը։ Վերջին երկուսում մնացել են որմնանկարների միայն աննշան մասերը։ Մեծ եկեղեցում պահպանվել է միայն բեմի որմնանկարը։ Գմբեթարդին պատկերված է Աստվածածինը Մանկան հետ, երկու կողքերին՝ հրեշտակապետները, միջին շարքում «Հաղորդության» տեսարանն է, ներքևում, ողջ հասակով՝ ութ սուրբ, որոնց թվում՝ ս. Գրիգոր Աստվածաբանը, ս. Բարսեղ Մեծը, ս. Հովհաննես Ոսկեբերանը և ս. Կյուրեղ Ալեքսանդրացին։ Մատուռ-ավանդատնում որմնանկարներից պահպանվել են միայն հատվածներ, համեմատաբար ամբողջականը բեմի վրայինն է։ Գմբեթարդին պատկերված է «Բարեխոսության» տեսարանը, միջին շարքում՝ «Հաղորդությունը», ներքևում՝ սրբերը։ Արմ. և հս. պատերին նկարված են «Տիրամոր ննջումը» և պատվիրատու-մեկենասները՝ ս. Գևորգի առջև կանգնած։

Ախթալան քաղաք է Լոռու մարզում, Լալվարի ստորոտում, Դեբեդի ձախ ափին։ Հեռավորությունը մարզկենտրոնից՝ 62 կմ հս-արլ., բարձրությունը ծովի մակերևույթից՝ 740 մ։ Բնակչությունը զբաղվում է հանքարդյունաբերությամբ և գյուղատնտեսությամբ։ Միջնադարում քաղաքը հայտնի է եղել Պղնձահանք անունով։  Միջնադարում (X-րդ դար) է կառուցվել նաև Պղնձահանքի կամ Ախթալայի բերդը: Քաղաքում պահպանվել են նաև բազմաթիվ այլ պատմամշակութային հուշարձաններ. մասնավորապես Ախթալայի վանք, Սուրբ Երրորդություն (սուրբ Աստվածածին) վանքը (XIII դ.), Առաքելոց (Սուրբ Գևորգ) և Այանես եկեղեցիները, Խաչվանք, Նահատակի վանք մատուռները և Սուրբ Հովհաննես մատուռ-խաչքարը։

Ուղղություն 6 - Երևան-Թորմակ, Դենդրոպարկ և Լոռե բերդ-Երևան

Թորմակ կամ Ցոլմակ եկեղեցին /4-րդ դար/ գտնվում է Հայաստանի Լոռվա մարզում:

Դենդրոպարկը գտնվում է Ստեփանավանից 12 կմ հեռավորության վրա։ Անշուշտ դա Հայաստանի բնության ամենաուշագրավ հատվածներից է:Բուսաբանական այգու տարածքը կազմում է շուրջ 35 հա։ Այն բաղկացած է բնական անտառից, զարդանախշերով բույսերից, փոքրատերև լորենու ծառուղիներից և վայրի ծագում ունեցող այլ բուսատեսակներից: Բույսերի մեծ մասը բերվել է Երևանի բուսաբանական այգուց, ինչպես նաև բազմաթիվ այլ երկրներից` Վրաստան, Ուկրաինա, Ռուսաստան, հեռավոր արևելք և այլն: Բույսերի բազմաթիվ տեսականիներ են ստացվել նաև Գերմանիայից, Ֆրանսիայից, Պորտուգալիայից, Չինաստանից և ԱՄՆ-ից: Ներկայումս, այստեղ ներկայացված է ավելի քան 500 բուսատեսակ:

Լոռի կամ Լոռե բերդը գտնվում է Ստեփանավանից մոտ 5 կմ հյուսիս-արևելք` Ձորագետի ձախ ափին։ Հիմնադրել է Դավիթ Անհողինը հավանաբար՝ 1005 - 20 թթ.։ 1065-ին` Շամշուլդե քաղաքը վրաց Բագրատ Դ թագավորին զիջելուց հետո, Կյուրիկե Ա-ն (1049 - 89) Լոռին դարձրեց Կյուրիկյան թագավորության մայրաքաղաք։Լոռիի համար շինաքար է ծառայել տեղական բազալտը։ Քաղաքին կավե խողովակներով խմելու ջուր է մատակարարվել 5 կմ հեռավորության վրա գտնվող աղբյուրներից, իսկ տեխնիկական ջուր՝ խողովակաշարի վրայով հոսող բաց առվով։ Լոռիից գտնվել են աշխատանքի գործիքներ, զենքեր, զարդեր, կավե բազմապիսի անոթներ և ծխամորճներ, ապակե ջրամաններ, ճենապակյա, հախճապակյա, ոսկրե և քարե առարկաներ, դրամներ, որոնք հիմք են տալիս ենթադրելու, որ Լոռիում զարգացած են եղել արհեստների բազմաթիվ ճյուղեր։ Կան նաև այլ երկրներից (մասնավորապես՝ Վրաստանից, Պարսկաստանից, Միջին Ասիայից և Միջագետքից) ներմուծված առարկաներ։

Ուղղություն 7 - Երևան-Օձուն-Սանահին-Հաղպատ-Քոբայր-Երևան

Օձունի եկեղեցին համարվում է 1-ին դարի քրիստոնեական սրբավայր: Ավանդույթի համաձայն՝ 1-ին դարում Թովմաս առաքյալը եկել է Օձուն եւ եկեղեցու վայրում օծել է քահանաների ու եպիսկոպոսների: Օձուն անունն էլ ստացել է հենց «օծել» բառից: Թովմաս առաքյալն իր հետ բերել է Քրիստոսի բարուրաշորը, որը թաղված է ներկայիս եկեղեցու խորանի տակ:

Այս մասին 6-րդ դարի արձանագրություն է պահպանվել եկեղեցու հարավային դռան վերեւում: Եկեղեցու տեղում, դեռ 4-րդ դարում Գրիգոր Լուսավորիչն ու Տրդատ 3-րդ թագավորը կառուցել են միանավ-բազիլիկ, առանց գմբեթի մի եկեղեցի, որը 5-րդ դարում քանդվել է երկրաշարժից եւ միայն հետո` 6-րդ դարում է կառուցվել ներկայիս եկեղեցին: Հետագայում Քրիստոսի բարուրաշորի առկայության մասին թերեւս կասկածել են ինչ-որ պահի եւ տեղահանել են խորանի քարերից մեկը, եւ հավանաբար համոզվելով ավանդույթի իսկության մեջ` անցքը վերանորոգել են երեք խոշոր քարերով: Այս եկեղեցում պահպանվել են 4-րդ դարի 20-ից ավելի քանդակները, որոնք համաշխարհային արժեք ունեն:

Սանահինը գտնվում է Ալավերդուց ոչ հեռու, սարահարթի վրա։ Այն հայտնի հոգևոր և մշակութային կենտրոն է։ Սանահին վանքը հիմնադրել են բյուզանդական Ռոմանոս Ա կայսեր կողմից հալածված մի խումբ հայ հոգևորականներ 10-րդ դարի առաջին կեսին։ Վանքը գտնվում է գյուղի կենտրոնում և կառուցվել է այն տեղում, ուր ըստ ավանդության, Գրիգոր Լուսավորիչը 4-րդ դարում խաչ է կանգնեցրել։ Սանահինը հիմնադրվել է ավելի շուտ, քան Հաղբատը, որի մասին են վկայում պատմիչների վկայությունները (Սա նրանից հին է)։ 979թ. Սմբատ Բ Բագրատունու հրովարտակով ճանաչվել է Լոռվա թագավորության հոգևոր կենտրոնը՝ հաստատելով եպիսկոպոսություն։ Բաղկացած է 10-13-րդ դդ աշխարհիկ և հոգևոր շինություններից, որոնք ընդգրկված են պարսպի մեջ։ Վանքի շինությունների մի մասը ոչնչացվել են սելջուկների, պարսիկների արշավանքների հետևանքով։ Մեծ վնաս է պատճառել 1139թ երկրաշարժը։ 
Ամենահինը ս.Աստվածածին եկեղեցին է՝ կառուցված Աբաս Ա Բագրատունու կողմից 10-րդ դարի 30-40-ական  թթ. տեղական մոխրագույն բազալտից։ Արտաքուստ ուղղանկյուն, ներքուստ խաչաձև շինություն է, որի չորս անկյուններում ավանդատներ են։ Ունեցել է որմնանկարներ։ Ներկայիս գմբեթը հավանաբար վերանորոգվել է 1652թ.։ Եկեղեցու արևմուտքում ուղղանկյուն նախագավիթն է՝ կառուցված 1211է. Վաչե Վաչուտյանի կողմից։ 

Հաղպատ անունը նշանակում է ամուր պատ, այն կապվում է նաև հաղբ-որոգայթ, ծուղակ բառի հետ։ Համարվում է Հայաստանի նշանավոր հուշարձաններից։ Տուժել է օտար ասպատակություններից, երկրաշարժից։
Վանքը գտնվում է գյուղի հարավ-արևելյան մասում։ Ամբողջությամբ կառուցվել է տեղական մոխրագույն բազալտից։ Պարսպապաը է, բաղկացացած է աշխարհիկ և հոգևոր շինություններից։ Ամենահին շինությունն է ս.Նշան եկեղեցին՝ հիմնադրված Աշոտ Գ թագավորի կնոջ՝ Խոսրովանույշի կողմից 991թ։ Ճարտարապետն է Տրդատը։ Արտաքուստ ուղղանկյուն, ներքուստ խաչաձև հորինվածքով եկեղեցի է, չորս անկյուններում ունի կրկնահարկ ավանդատներ։ Ունի արևմտյան և հյուսիսային շքամուտքեր, 13-րդ դարի որմնանկարներ։ Եկեղեցուն կից է գավիթը՝ կառուցված Հովհաննես Խաչենցու կողմից 13-րդ դարի սկզբին։ Նախնական գավիթը, որտեղ պահպանվել են Կյուրիկյանների տապանաքարերը, կառուցվել է 1185թ Կյուրիկե Գ թագավորի դուստր Մարիամի կողմից։ Այն խաչաձևվող զույգ կամարների վրա հենված շինություն է։
Գրատունը քառակուսի դահլիճ է, ունի բրգաձև ութանիստ գմբեթ։ Կառուցվել է 1258-1262թթ.։ Գրատան սրահը բաղկացած է իրար շարունակող 3 մասից։ Փոքր գավիթը ուղղանկյուն սրահ է, այստեղ է գտնվում Ամենափրկիչ խաչքարը։ Այն կանգնեցվել է Հովհաննես առաջնորդի կողմից 1273թ.։ Գավիթին հյուսիսային կողմից կից է Համազասպի ժամատունը՝ կառուցված առաջնորդ Համազասպի կողմից 1257թ.։ Այն քառակուսի դահլիճ է, ծածկը հենվում է չորս սյուների վրա։

Քոբայրի վանք կամ Քոբայրավանք, վանք Լոռու մարզում, Քոբայր գյուղի մոտ, Քոբեր երկաթուղային կայարանից արևմուտք, Դեբեդ գետի ձորալանջին, բարձրադիր ու դժվարամատչելի վայրում։ Կառուցվել է 1171թ Բագրատունի հարստության Կյուրիկյան ճյուղի իշխաննների կողմից։ Հանդիսացել է միջնադարի կարևոր հայ գրչօջախներից և մշակութային կենտրոններից մեկը, Քոբայրը հռչակված է իր բարձրարվեստ որմնանկարներով, որոնք զարդարում են նրա 4 շինությունները՝ մեծ եկեղեցին, մատուռ-ավանդատունը, սյունասրահը և զանգակատան տապանատունը։ Վերջին երկուսում մնացել են որմնանկարների միայն աննշան մասերը։ Մեծ եկեղեցում պահպանվել է միայն բեմի որմնանկարը։ Գմբեթարդին պատկերված է Աստվածածինը Մանկան հետ, երկու կողքերին՝ հրեշտակապետները, միջին շարքում «Հաղորդության» տեսարանն է, ներքևում, ողջ հասակով՝ ութ սուրբ, որոնց թվում՝ ս. Գրիգոր Աստվածաբանը, ս. Բարսեղ Մեծը, ս. Հովհաննես Ոսկեբերանը և ս. Կյուրեղ Ալեքսանդրացին։ Մատուռ-ավանդատնում որմնանկարներից պահպանվել են միայն հատվածներ, համեմատաբար ամբողջականը բեմի վրայինն է։ Գմբեթարդին պատկերված է «Բարեխոսության» տեսարանը, միջին շարքում՝ «Հաղորդությունը», ներքևում՝ սրբերը։ Արմ. և հս. պատերին նկարված են «Տիրամոր ննջումը» և պատվիրատու-մեկենասները՝ ս. Գևորգի առջև կանգնած։

Ուղղություն 8 - Երևան-Ամբերդ-Արագած-Քարի լիճ-Տեղերի վանք-Երևան

Ամբերդը միջնադարյան բերդաքաղաք և ամրոց էր։ Կառուցվել է (X դար) պատմական Արագածոտն գավառում` Բյուրական գյուղից 7 կմ հյուսիս` (Արագած լեռան հարավային լանջին) Արքաշեն և Ամբերդ գետերի միացման տեղում` եռանկյունաձև հրվանդանին, 2 300 մ բարձրության վրա։ Պահպանվել են Ամբերդի դղյակի ավերակները, բերդապարիսպը, եկեղեցին, բաղնիքը և մի քանի այլ կառույցների մնացորդներ։ Բերդն ունեցել է անկանոն եռանկյունու ձև։ Խոցելի հատվածներում եղել են բուրգերով ամրացված պարիսպներ։ Ամբերդի եկեղեցին կառուցել է Վահրամ Պահլավունին 1026թ-ին։ Առաջին եկեղեցիներից է, որոնք խաչթևերի չորս անկյուններում ունեն կրկնահարկ ավանդատներ։ Եկեղեցին ունի մի քանի արձանագրություններ, որոնցից մեկը` կառուցման վերաբերյալ (ներսում, հյուսիսային պատի վրա)։ Ամբերդ բերդաքաղաքի տարածքի առաջին պեղումները կատարել է ակադեմիկոս Հ. Օրբելին` 1936 թ.:

Արագածը Հայաստանի ամենաբարձր լեռն է, իսկ Հայկական լեռնաշխարհում՝ չորրորդը: Այն ունի 4 գագաթ: Ամենաբարձրը հյուսիսայինն է՝ 4090մ, հետո գալիս են Հյուսիսարևմտյանը՝ 4080մ, Արևելյանը՝ 3916մ և Հարավայինը՝ 3879մ: Ստորոտի եզրագծի երկարությունը 200կմ է: Գագաթների միջև ընկած է 350մ խորությամբ և 3կմ լայնությամբ խառնարանը, որը հարավարևելյան կողմի էրոզիոն բացվածքով կապվում է շրջապատին: Արագածի անվան ծագումը կապված է մահի և հարության աստծո՝ Արայի կամ Արա Գեղեցիկ  արքայի (որը նույն Արգիշտին է) հետ. Արա + գահ = Արայի գահ: Արագածի լանջերին պահպանվել են նախամարդու մշակույթի և ոռոգման հնագույն ցանցի հետքեր, ջրակունքների մոտ քանդակված հսկա ձկներ՝ վիշապաքարեր, ինչպես նաև միջնադարյան ճարտարապետության հոյակապ կոթողներ (Ամբերդ, Տեղեր): Արագածը մասնատվել է ճառագայթաձև տարածվող մի շարք խոշոր հովիտներով՝ Գեղարոտի, Ամբերդի, Մանթաշի և այլն: Արագածից բխում են բազմաթիվ սառնորակ աղբյուրներ: Ձնհալքը, անձրևաջրերը և աղբյուրները սկիզբ են տալիս բազմաթիվ գետերի՝ Գեղարոտ, Ամբերդ, Նարիշդ, Մանթաշ, Գեղաձոր, Ծաղկահովիտ և այլն: Արագածի վրա գտնվում են մի շարք գեղատեսիլ լճեր՝ Քարի, Ամբերդի, Լեսինգի և այլն:

Քարի լիճը գտնվում է Արագածոտնի մարզի՝ Արագած լեռան վրա: Այն առաջացել է սառցե գոյակցություններից և երկարատև շրջապատված է լինում ձյունով: Լճի բացարձակ բարձրությունը` 3207մ, հայելու մակերեսը` 0,12ք.կմ, խորությունը` 9մ: 

Արագած լեռան լանջին, ծովի մակարդակից 3000 մ բարձրության, Երևանից 50 կմ հեռավորության վրագտնվում է Հայաստանի տարորինակ առեղծվածային հուշարձաններից մեկը՝ Տեղերի վանքը, 1220-1232 թթ.: Չնայած, որ վանք անվանել, ինչպես այն օգտագործվում է այլ համալիրների նկատմամբ, ինչ որ տեղ Տեղերինկատմամբ կիրառելի չէ: Այս հուշարձանը բաղկացած է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցուց և գավիթից: Բայց այստեղ ի հայտ է գալիս մի այլ դետալ, որ խառնում է ընդհանրապես եկեղեցական ճարտարապետությանմասին համաշխարհային մտքի բոլոր մոտեցումները: Տեղերում հենց վանքի գավիթի վրա կառուցված են երկուեկեղեցիներ, որոնք ոչ մի տեղից մուտք չունեն, չնայած կառուցված են եկեղեցաշինության բոլոր կանոններով:
Այս առեղծվածային կառույցում է գտնվում հզոր իշխան Վաչե Վաչությանի և նրա կնոջ Մամախաթունիգերեզմանները, իսկ նորից մի առեղծված ևս, Սուրբ Աստվածածնի հյուսիսային ավանդատանը թաղված է կառույցի ճարտարապետ Ախպերիկը:
Այս ճարտարապետը, որպես պատմական անհատ քիչ է ուսումնասիրված մեր պատմության մեջ, բայց նրա կառուցած Տեղեր, Սաղմոսավանք, Օհանավանք համալիրները բացարձակապես իրարից տարբեր ևհայկական ճարտարապետության մեջ իրենց եզակի դերով, այս մարդու նկատմամբ խոր ակնածանք է ծնում ևնրան դասում հայկական մտքի գերհանճարների շարքը:
Տեղեր շրջապատված է հզոր պարիսպներով, որոնք նորացվել են 1468 թ.: Վանքի շրջակայքը ապշեցնումէ իր խստաշունչ լեռնային գեղեցկությամբ, մի զարմանալի համադրություն եվս, հենց այստեղ, Տեղերի վանքի կողքին է գտնվում Բյուրականի հռչակավոր աստղադիտարանը և տիեզերական ճառագայթներիուսումնասիրման համար կառուցված, աշխարհում իր մեծությամբ երկրորդ հայելին 50 մ տրամագծով:

Ուղղություն 9 - Երևան-Գյումրի-Մարմարաշեն-Հառիճավանք-Երևան

Շիրակի մարզկենտրոնը Գյումրի քաղաքն է: Այն Հայաստանի Հանրապետության երկրորդ քաղաքն է: Գյումրին ընկած է ՀՀ պետական սահմանից ոչ հեռու, Շիրակի արգավանդ դաշտի կենտրոնական տափարակ տեղամասում, Ախուրյանի վտակ Գյումրիգետի ափին:

Գյումրի բնակավայրը գրավոր աղբյուրներում հիշատակվում է հնագույն ժամանակներից` Կումայրի, ապա Գյումրի անունով: Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց հետո այն վերանվանվել է Ալեքսանդրապոլ, խորհրդային ժամանակներում կոչվել է Լենինական:

Մարմաշենի միջնադարյան վանքը գտնվում է Շիրակի մարզի Մարմաշեն գյուղից մոտ 2կմ հյուսիս-արևմուտք, Ախուրյան գետի ձախ ափին։

Բաղկացած է շինությունների երկու խմբից՝ Մեծ և Փոքր (կամ Վերին)։ Վանքի գլխավոր՝ Կաթողիկե եկեղեցին, ըստ հարավային պատի արձանագրության, կառուցել է իշխան Վահրամ Պահլավունին՝ 988-1029թթ.-ին։

Վանքի երկրորդ եկեղեցին Կաթողիկեից հյուսիս է, գրեթե նրան կից, և, հավանաբար, վերջինիս հետ միաժամանակ է կառուցվել և իրենից ներկայացնում է Կաթողիկեի փոքրացված ընդօրինակությունը թե՛ հորինվածքով (գմբեթավոր դահլիճ), թե՛ ճարտարապետական մանրամասներով ու հարդարանքով։

Երրորդ եկեղեցին (XIդ.) Կաթողիկեից հարավ է։ Այն, չորս անկյուններում ավանդատներով, կենտրոնագմբեթ կառույց է։

Ուղղություն 10 - Երևան-Ջուխտակ վանք-Աղավնավանք-Մաթոսավանք-Երևան

Ջուխտակ վանք, հայկական վանք է  Տավուշի մարզում։ Գտնվում է Դիլիջանից 3 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ Դիլիջան-Վանաձոր ճանապարհի աջ կողմում՝ անտառապատ բլրի լանջին։: Վանքը բաղկացած է երկու առանձին եկեղեցիներից՝ Սուրբ Աստվածածին և Սուրբ Գրիգոր, և շուրջը տարածված գերեզմանոցից։ Ջուխտակ վանք անվանումը ժողովրդական է։ Ջուխտակը ունի երկու եկեղեցի (որից էլ ստացել է իր անունը' «Ջուխտ»' նշանակում է զույգ) Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի և Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ։

Աղավնավանքը գյուղ է Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզում, նախկին Իջևանի շրջանի հարավ-արևելյան մասում, Գետիկ գետի ստորին հոսանքի աջափնյակում։

Մաթոսավանքը գտնվում է Ջուխտակ վանքի դիմաց, Դիլիջանից 3.5 կմ դեպի արեւմուտք Բլդան գետի աջ ափին: Վանական համալիրը բաղկացած է 3 ոչ մեծ շենքերից: Եկեղեցուց հարավ-արեւելք կա միջնադարյան գերեզմանոց: Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է 1205թ:

Ուղղություն 11 - Երևան-Լաստիվերի քարանձավ, ջրվեժ-Երևան

Երկհարկ քարանձավը գտնվում է Խաչաղբյուր գետի հիասքանչ ձորում, Ենոքավանից 3կմ հեռավորության վրա:

Տեղանքը կարծես թաքնվում է սաղարթախիտ անտառի խավարի մեջ: Բուռն գետը, բարձր ծառերը և ուղղաձիգ ժայռերը հեքիաթային են դարձնում տեղի բնությունը: Եվ այդ բնության մեջ իր ուրույն տեղն ունեն խոնավ կլիման ու ձորի լանջերից կախված սպիտակ ամպիկները:

Քարանձավում, XIII-XIVդդ. մոնղոլական արշավանքների ժամանակ, իր ապաստանն էր գտել տեղի բնակչությունը:

Քարանձավը գտնվում է ձորի գրեթե ուղղաձիգ լանջի վրա: Նրան հասնելու համար մարդիկ ստիպված էին կառուցել աստիճան` մեկը մյուսի վրա շարված գերաններից: Կառույցը նմանվում էր լաստի, և այդ պատճառով քարանձավը մնաց ժողովրդի հիշողության մեջ «Լաստիվեր» անունով:

Սենյակների պատերին ոմն նկարիչ թողել է գեղեցիկ խորաքանդակ: Կարելի է նկատել, որ այն պատկերում է հարսանիք: Հեղինակը ստեղծում էր այդ գլուխգործոցները քարանձավում ճգնավորի կյանքով ապրելու ժամանակ: Այդ պատճառով քարանձավը հիշատակվում է նաև «Անապատ» անունով:

Ձորի ներքևում աղմկում է մի հիասքանչ ջրվեժ, որը տեղանքի բնության անբաժանելի մասն է կազմում:

Ուղղություն 12 - Երևան-Մակարավանք-Ծռվիզի վանք-Դենդրոպարկ-Երևան

Մակարավանքը միջնադարյան վանքային համալիր է Տավուշի մարզի Աչաջուր գյուղից 3 կմ հարավ-արևմուտք, Պայտաթափ լեռան լանջին։ Գլխավոր եկեղեցին, ըստ նրանից հարավ կանգնեցված խաչքարի արձանագրության, կառուցվել է 1205թ.-ին։ 

Մակարավանքի համալիրը իր զարդաքանդակների ինքնատիպությամբ, հարստությամբ և բազմազանությամբ դասվում է Ախթամարի, Բղենո Նորավանքի, Գանձասարի շարքին և կարևոր տեղ գրավում հայ ճարտարապետության մեջ։

Մորո Ձորո վանք (կամ Մորու ձորի վանք, կամ էլ Ծռվիզի վանք), Հայ առաքելական վանք է Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզի Լուսահովիտ (նախկինում՝ Ծռվիզ) գյուղի հարավ-արևմտյան ձորակի աջ ափին: Մատուռը կառուցվել է մոտավորապես 5-7 դարերում։ Ըստ բնագիրներին մատուռի պատերին, վրացի իշխան Գեորգին (1156-1184 թ.) ազատել է վանքը հարկերից։ Նաև հայտնի է, որ գմբեթը վերանորոգել է 1213 թվականին աթաբեկ Իվանե Զաքարյանը։ Մորո-Ձորո մատուռը 1980 թվականին ենթարկվել է վերանորոգման։ Այժմ գտնվում է նորմալ վիճակում։

Դենդրոպարկը գտնվում է Տավուշի մարզում՝ Իջևանում: